Crnogorci

EMIR KUSTURICA, filmski reditelj

"Nema zemlje na svijetu kao sto je Crna Gora. Ima vecih, bogatijih, ali nema nijedna da joj u naslovu pise - kakva je! Nekada je bio obicaj kraljeva da svojim zemljama daju nazive koji nam kazu odmah kakva je. I Crna Gora je bila kraljevina. I tada se zvala Crna Gora, ali i prije, kada je ljutila turske sultane dok su im u Istanbulu prostirali mape carstva, najveceg kazu u ljudskoj istoriji. Gledali su sultani kako je pola svijeta bilo pod njihovom upravom, samo mala Crna Gora nikad do kraja nije osvojena. Jedni tvrde kako Osmanlije nisu htjele da je osvoje jer nisu trebale crne gore, a ovi drugi, medju koje spada i potpisnik ovih redova, misle kako je i nisu mogli do kraja osvojiti, vjerujuci da je sujeta osvajaca snaznija od logike tumaca istorije.

Nestajale su svjetske kraljevine, odlazile nepovratno u bajke, sa njima su iscezla i njihova imena koja su nam kazivala kakve su bile. Ostajala je Crna Gora da nas uvijek podsjeca kako je bajkovita ljepota neprolazna.

U Crnoj Gori ljudi i danas hodaju kao sto su u srednjem vijeku hodali po evropskim gradovima. Uspravno i gledajuci visoko, kao da zele pogledom da preskoce planine, bas kao sto su se Evropljani nadmetali s prvim bogomoljama koje su podignute da im uprave poglede prema nebu i bogu. I tada su ljudi u Crnoj Gori gledali visoko i ne samo da su pogledom preskakali Lovcen, Durmitor. Odlazili su u veliki svijet i vracali se kuci s velikim pronalascima da ih primene kod svoje kuce. Tek sto je Gutenberg smislio kako da se stampaju knjige, Crnojevic je na ledjima donio stampariju. Na celu svoje zemlje imali su pisca mnogo prije savremene mode koja je knjizevnike dovela u politiku. A kada je umro, stavili su ga na vrh brda da ga gledaju bas kao sto su Evropljani s divljenjem gledali u vrhove gotskih katedrala i divili se kako je savladana zemljna teza na putu do boga. Svoju bitku sa zemljinom tezom ovdje je narod pobjedjivao pogledom uprtim visoko prema vrhu Lovcena, gdje je sahranjen Petar Petrovic Njegos.

Istorija je tjerala ovaj narod da olovo koje je koristeno za stampanje knjiga pretope u municiju i tako odbrane zemlju. Poslije pobjednickih bitaka, olovo su vadili iz mrca pretvarajuci ga ponovo u slova, da bi stampali nove knjige. Ne znam da li je onaj koji je Crnoj Gori dao ime cuo za ovu pricu, ali kao da jeste. I nije vazno koliko ima istine u ovoj prici. Legende i ne postoje da nam pricaju samo istinu. Iza legendi se skrivaju druge price. Istina je, siguran sam, da je tajna u pridjevu u nazivu jedne zemlje, u osjecaju njenih ljudi. Kao sto nema zemalja koje imaju pridjev u imenu, tako nema ni naroda koji ne pravi razliku izmedju osjecaja za lijepo i moralno. Svuda u svijetu je to razdvojeno, samo je u Crnoj Gori jedno. Za mene je to vazniji podatak od bio koje legende koja ce nas odvesti naput istine o jednom narodu.

U Crnu Goru sam usao kao sto odrasli ulaze u dvoriste svog djetinjstva. Cinilo se da joj znam mjere u stopama, bas kao sto sam tacno u djetinjstvu premjerio kvart moga rodnog grada. Tamo sam tacno znao koliko stopa je od moje kuce do skole, od skole do Kosevskog stadiona i od bioskopa do mjesta gdje sam zurio na prve ljubavne sastanke. Desilo se tako da sam imao Crnu Goru premjerenu i bez mjerenja. Ne zbog toga sto je ona mala. Jer, kako je moj otac govorio, kada bi se Jugoslavija ispeglala bila bi veca od Sovjetskog Saveza. To vazi i za Crnu Goru. Kada je covjek gleda s mora cini mu se kao da je veliki njemacki filozof Imanuel Kant upravo u Kotoru stajao i gledao put Lovcena kada je definisao tragediju i tvrdio da tragedija ostavlja utisak uzvisenosti, bas kao sto velike planine izazivaju isto osjecanje kod ljudi. Kao sto mi se cini da od Svetog Stefana do vrha Durmitora i Crnog jezera ima vjecnost hoda, gdje se dvije bajkovite ljepote spajaju kao sto pjesnik Crnjanski u mislima spaja sante leda na Grenlandu i pjeskovite uvale toplih juznih mora. Sve se u Crnoj Gori spaja uz gradjenje neobicnog kontrasta u kome se malo iveliko ispreplicu bas kao sto ljudska misao i sjecanje na djetinjstvo uvecavaju realne predjele i izostravaju boje pejsaza.

Prica o Crnoj Gori nije samo prica o uzbudljivom pejsazu, to je prica o duhovitim i nadarenim ljudima. Onako kao sto je nekada Njegos zadivio velmoze po evropskim dvorovima, tako i savremeni junaci sportskih terena, kosarkaski divovi, kao moderni anticki junaci, zadivljuju milione gledalaca. Radjaju se u Boki kotorskoj, uz more ili na planinama. Kao sto se reprezentacija svake Jugoslavije nije mogla zamisliti bez ovdasnjih fudbalera, tako se ni najveci svjetski fudbalski timovi ne mogu zamisliti bez ovdasnjih talenata. Ali to je samo dio price o Crnoj Gori. Te se price ispreplicu, bas kao i ona o olovu koje se pretapalo u slova, pa u municiju i opet u slova. Kada Dejan Savicevic lobuje protivnickog igraca u finalnoj utakmici Milana i osvaja titulu klupskog sampiona, on to cini kao da je ispao sa slike Voje Stanica. Nepredvidiva putanja njegovog dijagonalnog suta zapoceta je na platnima velikog slikara Voje Stanica. Na tim platnima je zaceta umjetnicka bitka s perspektivom, poigravanje s duhovitim babama koje kada lete u ljusci od jajeta, kao da prskose zemljinoj tezi, bas kao sto i putanja pobjednickih lopti Dejana Savicevica ima neuhvatljiv i za golmane protivnickih timova neshvatljiv put u mrezu.

Kad sam poslednji put ispracao oca, na hercegnovskom groblju, mislio sam,obuzet tugom, kako i u smrti ima olaksavajuca okolnost. Dok su mi pod nogama pucketale suve borove grancice gledao sam daleko preko mora i milovan blagim septembarskim vjetrom mislio kako ce mom ocu biti sigurno laka zemlja. Ne samo zbog toga sto je njega ubila istina o tragediji zemlje, nase zemlje koja je nestajala te 1992. Vise zbog toga stoje osjecanje probudjenog djetinjstva u meni rodilo nadu da ce se ovdje u Crnoj Gori zivjeti i dalje ono sto smo pokojni otac i ja voljeli u izgubljenoj zemlji."

PISMO JEDNE CRNOGORKE

"Da, mi Crnogorci volimo da pricamo o sebi. Jer mi smo ponosit i gostoljubiv narod.

Nas ponos je nasa viteska istorija, jer nasa zemlja je mala tacka na Balkanu na kojoj se noga osvajaca nikada nije zadrzala. Onaj ko dodje da nas upozna vidjece na prvi pogled tragove nase proslosti - nase drzanje odaje ponos generacija ratnika kojima je cast i sloboda zemlje bila uvijek iznad sopstvenog zivota. A to je i onaj isti kodeks viteske casti srednjevjekovne Evrope i Dalekog istoka. Mi strastveno volimo nasu malu zemlju.

Mi smo je znali i strastveno braniti. Dusa svakog naseg ratnika je bila i dusa pjesnika i onaj ko je cuo zvuke nasih narodnih epskih pjesama, opjevanih na guslama, osjetio je tugu stotina godina borbe za opstanak. U tu borbu za opstanak uvijek se islo s krstom, simbolom nase vjere u Boga i moralne vrijednosti po kojima se silom islo na silu, a neprijatelj se postovao "ako je znao da drzi rijec, da cuva gostoprimstvo i da se posteno hvata prsa u prsa". Postovanje prava drugoga i drugacijega smatra se tekovinom modernoga vremena. Ono je bilo nas srednjevjekovni kodeks ponasanja i njegova posljedica je ta da smo mi danas zemlja u kojoj u tolerantnom duhu zivi vise naroda i tri konfesije (pravoslavna, katolicka i muslimanska).
Cijena nase borbe za slobodu bila je previsoka. U vjekovima u kojima je Evropa dozivljavala materijalni i duhovni procvat gradske kulture, mi smo morali zivjeti kao skroman narod vezan za prirodu na jednostavan nacin. Ta vezanost za prirodu je nasa druga velika strast. Morska pucina, kamenjari, tamne sume ili planinske visine duboko su urezane u nasu dusu. Ukoliko se nadjete pred platnima nasih slikara vidjecete da je Crnogorac urastao u krajolik iz kojeg je ponikao. Vidjecete da je jacina naseg izraza na platnima poput one koju imaju Van Gogh, E. Nolde, Soutin ili Georges Rouault. Otkricete u njima i nasu zelju za zivotom i zlu kob nase istorije.

Sta smo mi to danas, na pocetku 21. vijeka?! Mi smo narod pun kontrasta. Prirode, klime, mentaliteta, kultura, vjera i tradicija. Da li je to suvise za ovako mali prostor i za nas kojih ima nesto vise od 600.000, sto je jedan grad srednje velicine u Evropi? Mi na ovom prostoru spajamo vjekove, patrijarhalnu tradiciju i moderan nacin zivota.

Na maloj udaljenosti jedno od drugog se nalaze moderne labaratorije i naucni instituti i pitomi pasnjaci netaknute prirode s pastirima i stadima ovaca koji izgledaju isto kao i prije stotinu godina. Ali ono po cemu cete nas prvo zapamtiti, ukoliko nas posjetite, to je nase gostoprimstvo. Mi smo Mediteranci koji uzivaju u zivotu i otvoreni smo prema drugim ljudima. Nasi primorski gradovi imaju uzarenu atmosferu jedne Spanije. Na plazama cete vidjeti ljepotice kao sa Azurne obale. U nocima se ludo provoditi kao da ste u Latinskoj Americi, pijuci nasa vina crna, jaka kao zdrepceva krv.

Mozda ce te jutra docekivati na nekom planinskom proplanku, osjecajuci mirise poljskog cvijeca, suma, slusati klepet zvona ovaca, cekajuci da se sunce pojavi iza nekog vrha. Mozda ce te se tada pitati gdje ste to dosli, da li je to samo san? Ali, znacete da je zbog svega ovoga vrijedilo doci i da je vase putovanje pocelo bas na ovim stranicama - sada."

Slijedi istorija Republike Crne Gore...

Proces naseljavanja slovenskih plemena na juznim, primorskim prostorima Balkana zapoceo je slabljenjem vizantijske vlasti u VI vijeku. Pretpostavlja se da su se ova slovenska plemena doselila sa prostora izmedju Poljske i polapske Germanije, Magdeburga i Baltika, u prvom talasu seobe Slovena.
Slovenska drustvena i drzavna zajednica Duklja, "Sklavinija" – kako su je nazivali Vizantijci, nastala je pocetkom VII vijeka, na teritoriji ranije rimske provincije Prevalis, u granicama i pod formalnim suverenitetom Vizantijskog Carstva. Dolaskom i formiranjem svoje drzave Sloveni su iz temelja izmijenili zateceno stanje i demografski sastav provincije Prevalis. Duklja je nastala na geografski i istorijski kompaktnoj oblasti koja je obuhvatala siri basen Skadarskog jezera, uokviren planinskim vijencem. Ova oblast ce biti teritorijalna osnova i svih kasnijih faza drzavno-politickog organizovanja Crnogoraca.

Upravo to – autonomno drustveno i drzavno organizovanje i vjekovna slobodarska borba za njegovo postizanje ili ocuvanje, za Crnogorce je prepoznatljiva odlika njihovog istorijskog postojanja.

Razvoj dukljanske drzave, pod upravom knezeva-arhonata u ovom periodu karakterise stalna borba sa Vizantijom za potpunu autonomiju i nezavisnost; primanje hriscanstva kod Slovena; zblizavanje i prozimanje na etnickom, kulturnom i politickom planu sa zatecenim romanskim, ilirskim i drugim stanovnistvom neslovenskog porijekla.

Do kneza Vladimira, krajem X vijeka malo je direktnih izvora o Duklji i njenim vladarima. Legenda o knezu Vladimiru i njegovoj mucenickoj smrti sacuvana je u Ljetopisu popa Dukljanina iz XII vijeka, ali i u narodnom predanju i danasnjim vjerskim obicajima. Za vrijeme Vladimirovog sinovca kneza Vojislava, Duklja (u vizantijskim hronikama se od tada naziva i Zeta i taj naziv postepeno zamjenjuje stari) je 1042. godine kod Bara izvojevala veliku pobjedu nad vizantijskom vojskom, nakon cega slijedi njen dalji uspon. To je natjeralo vizantijskog cara da sa Mihailom, sinom kneza Vojislava, sklopi ugovor o saveznistvu i prijateljstvu. Time je Duklji (od tada se pocinje zvati Zeta), prvoj od balkanskih zemalja, Vizantija priznala drzavni suverenitet. i nezavisnost.

Poslije crkvenog raskola 1054. Mihailo je podrzao vecu samostalnost crkve u Zeti i drzavnu orijentaciju prema Zapadu. Mihailo je 1077. od pape Grgura VII dobio kraljevske znake (rex Sclavorum) cime je i Zeta bila priznata kao kraljevina.

Njegov naslednik Bodin (1082-1101) imao je znacajnu ulogu u ustancima protiv Vizantije na Balkanu, pa u periodu njegove vladavine uticaj i teritorijalni prostor Duklje siri se i na susjedne drzave, Rasku, Bosnu, Bugarsku...

Nakon smrti posljednjeg vladara iz Dinastije Vojislavljevica u Zeti nastaje period stalnih politickih borbi i razdora medju vlastelom oko nasledja trona, sto ce uzrokovati ponovnu prevlast Vizantije, a 1185. i osvajanje od strane srpske drzave Raske i njenog vladara velikog zupana Nemanje. Kako kazuju hronike srpske dinastije Nemanjica, osim Kotora, svi primorski gradovi u Zeti tada su razoreni.

Ukljucivsi u svoju drzavu "Kraljevinu Dioklitije i Dalmacije" Nemanjici nijesu mijenjali uredjenje iz njenog ranijeg samostalnog drzavnog zivota koje se bilo razvilo u posebnu tradiciju. Izgradnja puteva od obale prema Srbiji, razvoj trgovine i zanatstva u periodu Nemanjica omogucio je znacajan razvoj i prosperitet primorskih gradova. Posebno je Kotor imao vaznu ulogu u posrednickoj trgovini izmedju zemalja u unutrasnjosti i juzne Italije.

U drugoj polovini XIV vijeka Zeta se osamostaljuje od centralne vlasti srpske drzave i prvo pod vodjstvom dinastija Balsica, a kasnije Crnojevica egzistira kao samostalna feudalna drzava. Balsici su ostvarili znacajna treritorijalna prosirenja vodeci stalne borbe sa svojim susjedima: albanskim, bosanskim i srpskim feudalcima, kao i sve mocnijom Venecijom i Turskom.

Usponom Crnojevica Zeta, tj. Crna Gora kako se od tada naziva, konstituise se kao drzava cije je drustveno uredjenje bilo mjesavina feudalnih i rodovskih elemenata, tada i nastaje pojam Crnogorci. U tom periodu turski napadi su sve cesci i jaci tako da se teritorija crnogorske drzave smanjuje, a narod povlaci prema masivu planine Lovcen. Za novo drzavno srediste Ivan Crnojevic odabrao je Cetinje, u kojem gradi dvorac i manastir, i koje 1482. postaje prijestonica suzene Crne Gore i drzavno i duhovno srediste slobodarskog pokreta Crnogoraca tokom narednih pet vjekova

Na celo Crne Gore 1490. dosao je DJuradj, sin Ivana Crnojevica. Pod njegovim pokroviteljstvom od 1493. na Cetinju je radila prva stamparija kod Juznih Slovena iz koje je izaslo pet cirilskih knjiga crkvenog sadrzaja. Poslije kratkotrajne DJuradjeve vladavine, 1496 godine Crnu Goru pada pod tursku vlast.

Odmah nakon uspostave osmanske vlasti Crna Gora je bila pripojena Skadarskom sandzaku. Od 1513. Crna Gora je bila organizovana kao posebna teritorijalna i upravna jedinica, sa znacajnom autonomijom. Lokalna uprava, kao i sudstvo bilo je u rukama domacih ljudi, a vojne obaveze Crnogoraca odnosile su se samo na teritoriju Crne Gore. Medjutim njen autonomni polozaj ostaje nedirnut, da bi nakon Kandijskog rata (1645-69) Crnogorci povratili potpunu samostalnost.

Ulogu svjetovnog vladara i rukovodjenje zemljom preuzimaju cetinjske vladike, Opsti crnogorski zbor i zbor glavara, kao vrsta drzavnog organa, a rukovodjenje na nizim nivoima bilo je u rukama plemenskih zborova. Od 1697. godine kada je crnogorski Zbor za vladiku izabrao Danila I, rodonacelnika dinastije Petrovic, pocinje organizovana borba za politicko i vjersko jedinstvo zemlje, cesto podijeljene plemenskim sukobima i islamizacijom stanovnistva.

Dolaskom izaslanika ruskog cara Petra I u Crnu Goru 1711. uspostavljene su bliske politicke veze izmedju Crne Gore i Rusije koje ce uz povremena zahladjenja trajati do pocetka XX vijeka. Sljedece godine odigrala se bitka protiv snaga bosanskog vezira Ahmet-pase na Carevom lazu, dogadjaj koji je u narodno pamcenje usao kao jedna od najvecih pobjeda u ratnoj istoriji Crnogoraca.

Ucvrscivanjem na vladicanski presto Petra I Petrovica (1784-1830) po mnogima najvece licnosti crnogorske istorije, Crna Gora se brze krece ka ucvrscavanju svoje nezavisnosti. Posebno poslije velikih pobjeda nad nadmocnijom turskom vojskom 1796.godine, nakon cega je odstranjen svaki turski uticaj i Crna Gora postaje de facto nezavisna i samostalna drzava. Zaslugom Petra I Crna Gora je prebrodila dugotrajnu krizu. On je sjedinio Crnogorce i njihova plemena. Povecan uticaj i veza sa stanovnistvom na primorju Crne Gore koje je bilo pod okupacijom Austrije. Za vrijeme Petra I donose se zakonski akti kojima se napusta tradicionalna, plemenska organizacija drustva i stvaraju osnove moderne drzave i drzavne uprave.

Petar II Petrovic Njegos (1830-1851) veliki crnogorski pjesnik, bio je posljednji crnogorski vladar koji je objedinjavao i svjetovnu i crkvenu vlast. U toku svoje dvadesetogodisnje vladavine uspjesno je sproveo dalju izgradnju crnogorske drzave, formirajuci organe sudske, upravne i vojne vlasti. Na svojim putovanjima upoznao se sa mnogim evropskim drzavnicima i drugim istaknutim licnostima sireci ugled Crne Gore u Evropi. Razgranicenja do kojih je doslo Njegosevom zaslugom, kao ono ugovorom sa Austrijom iz 1841. ucinila su da se Crna Gora implicitno pocinje priznavati od velikih sila kao stvarno samostalna drzava sa priznatim granicama i teritorijom.

Njegosev nasljednik Danilo Petrovic (1851-1860) je prvi svjetovni gospodar Crne Gore od vremena Ivana Cnojevica. Za vrijeme njegove vladavine oslobodjen je znacajni dio ranijih crnogorskih teritorija, razbijen je plemenski separatizam i drzavna vlast u potpunosti pocinje da funkcionise.

Knjaz Danilo je vise znacaja davao okretanju ka Zapadu sto je poslije velike vojne pobjede nad Turcima 1858. na Grahovcu, i utvrdjivanja drzavne granice Crne Gore, priznate od predstavnika velikih sila na Carigradskoj konferenciji 1858. godine, za posljedicu imalo formalno priznavanje suverenosti Crne Gore.

Nikola Petrovic (1860-1918) stupa na knjazevski crnogorski presto u vrijeme kada Istocno pitanje ponovo ulazi u prvi plan evropske politike. Kada je u Istocnoj krizi 1875-1878, Crna Gora odnijela zadivljujuce ratne pobjede nad osmanskim trupama (bitke na Vucjem dolu i Fundini), ostvareni su neki ciljevi njene politike: medjunarodno priznanje u punom obimu na Berlinskom kongresu, dobijen je izlaz na more vracanjem Bara i Ulcinja, a vraceni su i gradovi Podgorica, Niksic i Kolasin u okvire crnogorske drzave. Crna Gora se teritorijalno prosirila i populaciono i ekonomski ojacala. Prilikom ovih prosirenja od strane drzave i vojske iskazan je tolerantan odnos prema zatecenom stanovnistvu, pa je veliki broj pripadnika muslimanskog i albanskog naroda nastavio da zivi u Crnoj Gori sa punim pravima, dok su mnogi njihovi prvaci dobili znacajne drzavne i vojne polozaje.

Borba malog crnogorskog naroda koji se jedini na Balkanu uspio oduprijeti vjekovnom pritisku mocne Otomanskom imperije i ocuvati svoju slobodu i autonomiju, ubira simpatije i podrsku cijele Evrope. To Crnoj Gori, izmedju ostalog, omogucava proglasavanje za kraljevinu 1910. godine.

Crna Gora je u Prvi svjetski rat usla odmah po njegovom objavljivanju na stranu Srbije i Saveznika. Nakon kapitulacije pred Austro-Ugarskom 1816. kralj Nikola Petrovic i Vlada idu u izbjeglistvo u Italiju, a zatim u Francusku odakle se ne uspijevaju nametnuti niti kao partner u pregovorima i mirovnim konferencijama, niti svoj projekat federalne drzavne organizacije i ujedinjenja juznoslovenskih naroda na ravnopravnoj osnovi. Crna Gora je prisajedinjena Srbiji i gubi svoju drzavnost, vojsku i dinastiju. Iako zemlja pobjednica i saveznica u ratu Crna Gora se ne uspijeva izboriti sa planovima i interesima Srbije i pojedinih velikih sila i poslije deset vjekova njeno ime prvi put nestaje sa politicke mape Evrope.

Jacanje opsteg i nezadovoljstva pojedinih naroda svojim polozajem u Kraljevini Jugosalviji pokusava se razrijesiti drugacijom teritorijalnom i upravnom organizacijom, formiranjem banovina. Medjutim, te promjene bile su nedoviljne i politicka borba i sukobi postaju sve ostriji.

U tom periodu nijesu se ispunila ocekivanja privrednog razvoja i ukupne transformacije crnogorskog drustva koje je ostalo najnerazvijenije u Kraljevini Jugoslaviji. Diktaturom i ostrim, ponekad i krvavima represivnim mjerama kraljevski rezim pokusava da umiri sve vece nezadovoljstvo ekonomskim, politickim i nacionalnim stanjem i pravima u Crnoj Gori.

Odmah po izbijanju II svjetskog rata zemlja se raspada pod udarom fasisticke Njemacke i Italije. Skoro 10% stanovnistva Crne Gore strada od njihovih okupacionih vojski, od nacionalistickih i fasistickih formacija iznjedrenih unutar zemlje, kao i revolucionarnih i ideoloskih sukoba tokom oslobodilackog rata.

Slobodarska tradicija crnogorskog naroda ispoljila se i narodnim ustankom protiv italijanskog okupatora 13. jula 1941. koji po masovnosti i oslobodilackoj energiji predstavlja jedinstven primjer u Evropi, i koji je dao ogroman doprinos antifasistickoj borbi u Jugoslaviji. U toku II svjetskog rata, antifasisticki pokret obnavlja drzavno-pravni status Crne Gore. Ona je postala jedna od sest ravnopravnih republika u novoj jugoslovenkoj federaciji.

Karakter unutrasnjeg sistema ucinio je da je u prvom poratnom periodu ustavno-pravna nadleznost republika, pa i Crne Gore vise formalna nego stvarna. Nakon toga pocinju odredjene promjene i procesi decentralizacije i demokratizacije i uspona ustavno-pravnog polozaja republika praceni nedosljednostima i sukobima izmedju tendencija federalizma i unitarizma. Sve te promjene, medjutim, ne zadiru u dominaciju jedne partije nad svim oblicima drustvenog zivota i arbitraznu ulogu partijskog i harizmaticnog drzavnog vodje Josipa Broza Tita.

Nakon Titove smrti, nesposobnost i nespremnost republickih rukovodstava da otvore put politickim reformama – i da pitanje ocuvanja ili nestanka jugoslovenske federacije rijese na demokratski nacin – ucinice da se SFR Jugoslavija raspadne u krvavom ratnom raspletu pocetkom devedesetih godina.

Od 1992. Crna Gora sa Srbijom cini federalnu drzavnu zajednicu Saveznu Republiku Jugoslaviju.